Osmanlı Öncesi Türk Minyatür Sanatı

Havarnak Kalesinin Yapılışı
Behzad
Kaynak: www.wikipedia.com

Osmanlı öncesi Türk minyatür sanatının ilk örneklerine Uygur Türklerinde rastlamak mümkündür. Orta Asya’da 745-1300 yılları arasında resmedilmiş ve günümüze ulaşmış bulunan bazı yapraklarda Manihaizm’in etkili olduğu bu eserleri görmek imkân dâhilindedir.

Berlin Devlet Müzesi koleksiyonlarında, Haça’da yapılan kazılarda elde edilmiş bulunan Manihaist yapraklar bulunmaktadır. Bunların iki tanesi konu ve kompozisyonları bakımından son derece dikkate değer eserlerdir. Uygur hakanlarından muhtemelen Böğü Kağan’ın Mani dinini kabul edişi ile beyaz giysili kâtipler ve rahipler eşliğinde yapılan törenlerin resmedildiği bu eserler son derece önemli ve değerli eserlerdir.

Uygur sanatçılarına ait bu figürler, Doğu Türkistan bölgesindeki duvar resimlerinde görülen uzun saçlı, ufak ağızlı ve dolgun yanaklı, ince uzun burunlu ve çekik gözlü Uygur eserlerine çok benzerlik gösterir.

Mısır’da Fatımi’ler dönemine ait olduğu düşünülen ve Foyyum ve Fustat’ta bulunan resim parçaları X ve XI. yüzyıllarda da kitap ressamlığının olduğunu düşündürür. İslam sanatında minyatürlü süslemelerin XI. yüzyıl sonlarında var olduğu bilinirse de bu örnekler daha önceki tarihlerde de kitap süslemeciliğinin varlığının işaretleridir.

Ancak bu işin sistemli olarak kitap hazırlama tekniğine dönüşümü Halife Memun dönemine (813-833) rastlar. Geç antik döneme ait bu eserler çevrilirken içerisindeki resimler de kopyalanmıştır. Günümüze ulaşan bu antik eserlerin kopyaları XI. yüzyıl Selçuklu Dönemine ait olanlarıdır.

Selçukluların Anadolu’ya gelmeleri İslam minyatürü üzerinde Türklerin etkisinin artması anlamına gelmektedir. Hatta bu dönem, Selçuklu resim üslubu olarak adlandırılacak kadar güçlü bir etki altına alınmıştır.

Antik kitapların bu döneme ait ilk kopyalarında Bizans etkisi belirgin bir şekilde izlenir. Dönemin bilimi konu alan kitaplarında Uygur kökenli ve Selçuklu tiplerine ilaveten gündelik kompozisyonlara da rastlanır.

Son derece önemli ve çok bilinen Beydaba’nın Kelik ve Dinme ile Hariri’nin Makamat adlı yapıtları bu dönemin başlıca eserlerindendir.

Anadolu’da minyatür sanatının gelişiminde Mevlana ve müritlerinin de önemli destekleri olmuştur. Artuklu emirleri tarafından desteklenen resim sanatçılarının eserleri o dönemde (Amed) Diyarbakır’da oldukça yaygın haldedir. Paris Ulusal Kütüphanesinde bir nüshası korunan Hariri’nin Makamat adlı eseri de yine Artuklu desteğinde hazırlanmış eserlerden kabul edilir.

965 senesinde Sufi’nin yıldız bilimine dair yazdığı Surar el Kavakıb es Sabıta isimli eseri de yine bu dönemin oldukça önemli bir parçasıdır. Selçuklu resim üslubunu taşıyan eserde siyah mürekkep ile yapılmış ve renklendirilmemiş tasvirler de yer alır.

Anadolu Selçukluları döneminde resim sanatının en önemli örnekleri arasında Konya’da XII. yüzyıl başlarında Hoy’lu Abdülmümin bin Muhammed adlı nakkaş tarafından resmedilen Varka ve Gülşah adlı eser bulunmaktadır. Mesnevi tarzında ve tek nüsha olan eserde tüm öykü ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmeye çalışılmıştır.

Anadolu Selçuklularından günümüze ulaşan en son minyatürlü yazma eser Nasreddin Sivasi’nin tezkeresidir. Üç bölümden oluşan eserin ilk bölümü astroloji ve sihirle ilgilidir. İkinci bölüm Aksaray’da 1271 yılında yazılmıştır. Üçüncü bölüm ise Kayseri’de yazılmış ve Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev’e ithaf edilmiştir. İkonografyasında iç Asya etkileri ile Bizans esintileri içeren son derece önemli ve bir o kadar da ilginç bir eserdir.

XIII. yüzyılda Konya’da Mevlana müritlerinden Ahmet Eflaki Dede’nin Menakıb-ül Arifin adlı eserinde yine Mevlana müridi olan Kalüyan ile Aynüddevle’nin sanatlarındaki ustalık dereceleri anlatılır. Mevlana’nın yirmiye yakın pozunun Aynüddevle tarafından çizildiği yine aynı eserde ifade edilir.

Bütün veriler ışığında yapılan değerlendirmelerde sonuç olarak Artuklu ve Selçuklu himayesinde gelişen Osmanlı Öncesi Anadolu Minyatür Sanatının ilk örnekleri, XII ve XIII. yüzyıllarda daha çok bilimsel eserlerde kendisine yer bulmuştur.